24/03/12

In taberna quando sumus

La più famosa raccolta di canti goliardici è rappresentata dai Carmina Burana, raccolta di testi poetici del XIII secolo, contenuta in un manoscritto tedesco chiamato appunto Codex Buranus, conservato in un monastero benedettino nei pressi di Monaco di Baviera. I Carmina Burana sono 315 canti composti dai goliardi (studenti universitari), tra il XII e il XIII secolo, parte in latino, parte in tedesco; probabilmente all’origine prevedevano tutti l’accompagnamento musicale, anche se a noi sono pervenute indicazioni precise solo in alcuni casi. Gli argomenti sono molto vari: si va dalla riflessione teologica e morale alla esaltazione dei piaceri materiali, dalla condanna della corruzione ecclesiastica alla parodia dei canti liturgici. Il testo che segue, uno dei più famosi, è dedicato all’elogio della vita di taverna, e in particolare del gioco e del vino. In un crescendo di coinvolgimento e di animazione, tutti si lasciano andare al piacere del bere, l’unica cosa che rende tutti uguali, senza fare differenze: ricchi e poveri, sani e malati, giovani e vecchi, chierici e laici, uomini e donne, bianchi e neri.


In taberna quando sumus,
non curamus quid sit humus,
sed ad ludum properamus,
cui semper insudamus.
quid agatur in taberna
ubi nummus est pincerna,
hoc est opus ut quaeratur;
si quid loquar, audiatur.

Quidam ludunt,
quidam bibunt,
quidam indiscrete vivunt.
sed in ludo qui morantur,
ex his quidam denudantur,
quidam ibi vestiuntur,
quidam saccis induuntur;
ibi nullus timet mortem,
sed pro Baccho mittunt sortem.

Primo pro nummata vini;
ex hac bibunt libertini;
semel bibunt pro captivis,
post haec bibunt ter pro vivis,
quater pro Christianis cunctis,
quinquies pro fidelibus defunctis,
sexies pro sororibus vanis,
septies pro militibus silvanis.
octies pro fratribus perversis,
nonies pro monachis dispersis,
decies pro navigantibus,
undecies pro discordantibus,
duodecies pro paenitentibus,
tredecies pro iter agentibus.

Tam pro papa quam pro rege
bibunt omnes sine lege.
Bibit hera, bibit herus,
bibit miles, bibit clerus,
bibit ille, bibit illa,
bibit servus cum ancilla,
bibit velox, bibit piger,
bibit albus, bibit niger,
bibit constans, bibit vagus,
bibit rudis, bibit magus,
Bibit pauper et aegrotus,
bibit exul et ignotus,
bibit puer, bibit canus,
bibit praesul et decanus,
bibit soror, bibit frater,
bibit anus, bibit mater,
bibit ista, bibit ille,
bibunt centum, bibunt mille.

Parum sescentae nummatae
durant cum immoderate
bibunt omnes sine meta,
quamvis bibant mente laeta;
sic nos rodunt omnes gentes,
et sic erimus egentes.
qui nos rodunt confundantur
et cum iustis non scribantur.


22/03/12

CUM CUM CUM CUM CUM

beccatevi queste!

CUM PREPOSIZIONE/CONGIUNZIONE (FACILIORA)*
  1. Cum Caesar in Galliam venit, legatos ad Aeduos misit.
  2. Cum multa diceres, tamen nihil audivi.
  3. Preclare facis, cum fratrem tuum amas.
  4. Cum rus veni, reficior.
  5. Semper de iisdem rebus disputat magna cum voluptate.
  6. Cum ille hoc dixerit, omnes tacent.
  7. Cum liberis pater profectus est.
  8. Cum in villa sim, multas diei horas ago legens vel scribens.
  9. Cum Gallos tum Helvetios Romani vincere possunt.
  10. Milites, cum arma abiecissent, ad flumen fugerunt.
  11. Cum captus sit, puer in vincla ducitur.
  12. Cum magnus militum numerus interficeretur, pauci salutem fuga petebant.
  13. Venerat frater meus cum aliquot amicis.
  14. Cum Romam venirem, amicus tuus iter mecum fecit.
  15. Cum patrem meum non viderim, ei litteras mittam.
  16. Cum Liviam aspiciam, amor me vincit.
  17. Sociorum copiae in monte constiterunt, cum dux statuisset equitatum exspectare.
  18. Cum servi agros colerent, dominus cum liberis otiosus vivebat.
  19. Per tres annos in eadem urbe cum propinquis meis vixi.
  20. Cum Athenis essem, frequenter Zenonem audiebam.
  21. Phocion fuit perpetuo pauper, cum divitissimus esse posset propter frequentes delatos honores.
CUM+IND (DIFFICILIORA)**
  1. Morati melius erimus, cum didicerimus quid natura desideret (Cic)
  2. Vix Aeneas ea fatus erat, geminae cum forte columbae ipsa sub ora viri caelo venere (=venerunt) volantes (Virg.)
  3. Cum omnes Caesarem metuebamus, Pompeius ipse eum diligebat (Cic)
  4. Praeclare facis, cum memoriam eorum tenes (Cic)
  5. Cum cubitum ierat, omnia speculabatur et perscrutabatur antea (Cic)
  6. Omnia sunt incerta, cum a iure discessum est (Cic)
  7. Verres, cum ad aliquod oppidum venerat, eadem letica usque in cubiculum deferebatur (Cic)
  8. Fuit quoddam tempus cum in agris homines passim, bestiarum modo, vagabantur te sibi victu fero vitam propagabant (Cic)
  9. Ego te, cum in Massilienses tam acerbus es, non animo aequo audio. Quousque enim Massiliam oppugnabis?
  10. Cum huc veni, hoc ipsum nihil agere et plane cessare me delectat (Cic)

CUM+ CONG (IDEM)**
  1. Cum interemisset Clitum, familiarem suum, vix a se Alexander manus abstinuit (Cic)
  2. Ipse Cicero, cum tenuissima valetudine esset, ne nocturnum quidem sibi tempuad quietem relinquebat (Cic)
  3. Cum ceteris in coloniis duumviri appellentur, hi praetores appellari volebant (Cic)
  4. Cur Lysias et Hyperides amatur, cum penitus ignoretur Cato ? (Cic)
  5. Cum (illi) ante noctem Capuam pervenire possent, incerti de fide sociorum, haud procul Capua omnium egena corpora humi prostraverunt (Liv)
  6. Cur Antonius tam mansuetus in senatu fuit, cum in edictis tam ferus fuisset? (Cic)
  7. Cum id facere non possem, quievi, nec abiecte nec sine aliqua digitate casum illum tuli (Cic)
  8. Cum inambularem in xysto et essem otiosus domi, Marcus ad me Brutus cum T. Pomponio venerat (Cic)
  9. Cum e Pompeiano me Romam recepissem, Cincius noster eam mihi epistulam reddidit, quan tu dederas (Cic)
  10. Cum Caligula adversus cunctos ingenti avaritia, libidine, crudelitate saeviret, in Palatio interfectus est (Eutr)
  11. Alexander, cum in solium ascendisset, varias barbaras gentes armorum vi aut sui nominis terrore subegit (Cic)
  12. Cum nox descenderit, stellae apparent in caelo (Nep)
  13. Cum sis mortalis, quae sunt mortalia cura (Catone)
  14. Aures, cum sonum percipere debeant, recte in altis corporum partibus collocatae sunt (Cic)
  15. Scipio et Figulus consules, cum augures indicassent (=indicavissent) eos vitio creatos esse, magistratu se abdicaverunt (Cic)
  16. Nec te reprehendo, cum istam reprehensionem ipse non fugerim (Cic)
  17. Tu, cum Hannibal in Italia sit, relinquere Italiam paras ? (Liv)
  18. Ego ita censeo, cum res publica in summa pericola venerit (Sall)
  19. Athenae cum florerent aequis legibus, procax libertas civitatem miscuit frenumque solvit pristinum licentia (Fed)
  20. Simulat se eorum praesidio confidere, cum interea aliud quidam iam diu machinetur (Cic)
  21. Nihil satis paratum ad bellum in praesentia habebant Romani, non exercitum, non ducem, cum Perseus omnia preparata atque instructa haberet (Liv)
  22. Regulus, cum retineretur a propinquis et ab amicis, ad supplicium redire maluit quam fidem hosti datam fallere (Cic)
  23. Caesar, cum septimam legionem, quae iuxta constiterat, urgeri ab hoste vidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese legiones coniungerent (Ces)
  24. Cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur ac non solum vires sed etiam tela nostros deficerent, Baculus et Volusenus ad Galbam accurrunt atque unam esse spem salutis docent (Ces)

21/03/12

Navis Argo (Argonautae IV)***

Cum tamen Colchis multorum dierum iter ab eo loco abesset, solus Iason proficisci noluit. Dimisit igitur nuntios in omnis partis, qui causam itineris docerent et diem certam conveniendi dicerent. Interea, postquam omnia quae sunt usui ad armandas navis comportari iussit, negotium dedit Argo cuidam, qui summam scientiam nauticarum rerum habebat, ut navem aedificaret. In his rebus circiter decem dies consumpti sunt; Argus enim, qui operi praeerat, tantam diligentiam adhibebat ut ne nocturnum quidem tempus ad laborem intermitteret. Ad multitudinem hominum transportandam navis paulo erat latior quam quibus in nostro mari uti consuevimus, et ad vim tempestatum perferendam tota e robore facta est.

La nave Argo in un francobollo greco

Interea is dies appetebat quem Iason per nuntios edixerat, et ex omnibus regionibus Graeciae multi, quos aut rei novitas aut spes gloriae movebat, undique conveniebant. Traditum est autem in hoc numero fuisse Herculem, de quo supra multa perscripsimus, Orpheum, citharoedum praeclarissimum, Theseum, Castorem, multosque alios quorum nomina sunt notissima. Ex his Iason quos arbitratus est ad omnia pericula subeunda paratissimos esse, eos ad numerum quinquaginta delegit et socios sibi adiunxit; tum paucos dies commoratus, ut ad omnis casus subsidia compararet, navem deduxit, et tempestatem ad navigandum idoneam nactus magno cum plausu omnium solvit.

Eracle partecipa all'incontro organizzato da Giasone (Vaso greco, Louvre)

15/03/12

Vellus aureum (Argonautae III)

Iason igitur cum calceum amissum nullo modo recipere posset, uno pede nudo in regiam pervenit. Quem cum Pelias vidisset, subito timore adfectus est; intellexit enim hunc esse hominem quem oraculum demonstravisset. Hoc igitur consilium iniit. Rex erat quidam Aeetes, qui regnum Colchidis illo tempore obtinebat. Huic commissum erat vellus illud aureum quod Phrixus olim ibi reliquerat.
Constituit igitur Pelias Iasoni negotium dare ut hoc vellere potiretur; cum enim res esset magni periculi, eum in itinere periturum esse sperabat. Iasonem igitur ad se arcessivit, et, eum cohortatus, quid fieri vellet docuit. Ille, etsi intellegebat rem esse difficillimam, negotium libenter suscepit.

Phrixus in dorso arietis

12/03/12

Responsum oraculi (Argonautae II)

Post breve tempus Pelias, veritus ne regnum suum tanta vi et fraude occupatum amitteret, amicum quendam Delphos misit, qui oraculum consuleret. Ille igitur quam celerrime Delphos se contulit et quam ob causam venisset demonstravit. Respondit oraculum nullum esse in praesentia periculum; monuit tamen Peliam ut si quis unum calceum gerens veniret, eum caveret. Post paucis annis accidit ut Pelias magnum sacrificium facturus esset; nuntios in omnis partis dimiserat et certam diem conveniendi dixerat. Die constituta magnus hominum numerus undique ex agris convenit; in his autem venit etiam Iason, qui a pueritia apud centaurum quendam habitaverat. Dum tamen iter facit, unum e calceis in transeundo nescio quo flumine amisit.

07/03/12

Malus patruus (Argonautae I)

(da tradurre, quasi senza vocabolario)

Erant olim in Thessalia duo fratres, quorum alter Aeson, Pelias alter appellabatur. Aeson primo regnum obtinuerat; at post paucos annos Pelias regni cupiditate adductus non modo fratrem suum expulit, sed etiam in animo habebat Iasonem, Aesonis filium, interficere. Quidam tamen ex amicis Aesonis, ubi sententiam Peliae cognoverunt, puerum e tanto periculo eripere constituerunt. Noctu igitur Iasonem ex urbe abstulerunt, et cum postero die ad regem rediissent, ei renuntiaverunt puerum mortuum esse. Pelias cum hoc audivisset, etsi re vera magnum gaudium percipiebat, speciem tamen doloris praebuit et quae causa esset mortis quaesivit. Illi autem cum bene intellegerent dolorem eius falsum esse, nescio quam fabulam de morte pueri finxerunt.

Pelias et Iason